Το μυστήριο με το «ελληνικό πόδι» της θεάς Αφροδίτης

Tα δεύτερα δάκτυλά του είναι μακρύτερα από τα μεγάλα του σε όλες τις καλλιτεχνικές απεικονίσεις της θεάς, από της Μήλου ως των Μεδίκων και του Μποτιτσέλι. Γιατί; Η ιστορική και η ιατρική εξήγηση ενός παραδόξου.

Με τους ευτραφείς γλουτούς της και τα μικρά στρογγυλά της στήθη, η θεά Αφροδίτη, και στις τρεις διάσημες εκδοχές της, της Μήλου, των Μεδίκων και του Μποτιτσέλι, αποτελεί την ιδανική γυναικεία μορφή έτσι όπως αυτή απεικονίστηκε τόσο στην κλασική, ελληνιστική και νεοκλασική τέχνη, όσο και την τέχνη της Αναγέννησης.

Για 2.000 χρόνια η φιγούρα της ήταν πανταχού παρούσα στον κανόνα της δυτικής τέχνης, οι ιστορικοί της τέχνης, μάλιστα, μελέτησαν σπιθαμή προς σπιθαμή τις καμπύλες της. Ωστόσο κάποια μικρά μέρη του σώματός της έχουν παραμεληθεί. Ποια είναι αυτά; Μα τα δεύτερα δάκτυλα των ποδιών της, που προεξέχουν των μεγάλων δακτύλων της.

Σας φαίνεται γελοίο;  Κι όμως, όχι. Ίσα-ίσα, θα άξιζε να αναρωτηθεί κανείς γιατί τόσοι πολλοί καλλιτέχνες στην αρχαία Ελλάδα έκαναν γλυπτά με χαρακτηριστικά ανόμοια δάκτυλα, γράφει το Atlas Obscura. Θέλετε μερικά παραδείγματα;

Ο Πυγμάχος των Θερμών (ή αναπαυόμενος πυγμάχος ή ο πυγμάχος του Κιρινάλιου), το υπέροχο ορειχάλκινο άγαλμα της ελληνιστικής περιόδου του γλύπτη Απολλώνιου,  που σήμερα βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο της Ρώμης αλλά και η μαρμάρινη Άρτεμις των Βερσαλλιών, ρωμαϊκό αντίγραφο του ελληνικού πρωτότυπου, που φυλάσσεται στο Λούβρο, έχουν μακρύτερα δεύτερα δάχτυλα.

Το ίδιο και ο Φαύνος του Μπαρμπερίνι, το μαρμάρινο αντίγραφο χάλκινου ελληνικού αγάλματος που αναπαριστά έναν κοιμισμένο Σάτυρο και το οποίο φυλάσσεται στην Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Αλλά ποιος θα προσέξει τα δάχτυλα των ποδιών του όταν ο Φαύνος εκθέτει με τόσο χαλαρό τρόπο  τα γεννητικά του όργανα;

Ακόμη, πριν από δύο χιλιάδες χρόνια, καλλιτέχνες στην αρχαία Αίγυπτο σκάλισαν δάχτυλα ποδιών, τα οποία παρά το μέγεθός τους συγκλονίζουν με τη χάρη τους. Όπως ακριβώς και οι Πυραμίδες, όπου όλα ήταν μετρημένα με ακρίβεια, αυτά τα μικρά μέρη του σώματος είναι τόσο αρμονικά που εκπλήσσουν τον σύγχρονο παρατηρητή τους.

Ίσως, η απεικόνιση ενός μακρύτερου δεύτερου δάκτυλου του ποδιού να οφείλεται στο ενδιαφέρον των μαθηματικών της αρχαίας Ελλάδας για τη Χρυσή Τομή. Σύμφωνα με τον ορισμό της, δύο ποσότητες έχουν αναλογία χρυσής τομής αν ο λόγος του αθροίσματός τους προ τη μεγαλύτερη ποσότητα είναι ίσος  με το λόγο της μεγαλύτερης ποσότητας προς τη μικρότερη.

Η Χρυσή Τομή εμφανίζεται σε γεωμετρικά μοτίβα στη φύση, όπως οι σπείρες κοχυλιών και τα φύλλα και χρησιμοποιήθηκε επίσης από μηχανικούς στην αρχαία Αίγυπτο, αλλά η πρώτη γραπτή αναφορά της υπάρχει στα Στοιχεία του Ευκλείδη: «Μια ευθεία γραμμή λέγεται ότι έχει κοπεί σε άκρο και μέσο λόγο, όταν όλη η ευθεία είναι για το μεγαλύτερο κομμάτι ό,τι είναι το μεγαλύτερο κομμάτι για το μικρότερο».

Στην Κλασική Εποχή, η Χρυσή Τομή, που αναφέρεται επίσης ως Χρυσός Λόγος ή Χρυσός Κανόνας, ήταν πολύ δημοφιλής,  χρησιμοποιήθηκε, μάλιστα, σε πολλά επαγγέλματα. Και αργότερα, οι αναλογίες που περιέγραψε ο Ευκλείδης και οι οποίες θεωρήθηκαν τόσο θεϊκές ως προς την προέλευσή τους, όσο και αισθητικά ευχάριστες, ενέπνευσαν τον ρωμαίο μηχανικό Μάρκο Βιτρούβιο Πολλίωνα να γράψει για τις τέλειες αναλογίες των ανθρώπων στην πραγματεία του περί Αρχιτεκτονικής:

«Ακριβώς έτσι τα μέρη των ναών θα πρέπει να αντιστοιχούν μεταξύ τους και με το σύνολο. Ο ομφαλός είναι φυσικά τοποθετημένος στο κέντρο του ανθρώπινου σώματος και εάν, ένας άνθρωπος ξαπλωμένος, με το πρόσωπό του προς τα πάνω και τα χέρια και τα πόδια του εκτεταμένα, περιγραφεί από έναν κύκλο με κέντρο τον ομφαλό του, τότε [η περιφέρεια του κύκλου που τον περιγράφει] θα αγγίξει τα δάχτυλά του και δάχτυλα των ποδιών. Το ανθρώπινο σώμα, όμως, δεν περιγράφεται μόνο από έναν κύκλο, όπως μπορεί να φανεί, αν τοποθετηθεί μέσα σε ένα τετράγωνο. Μετρώντας την απόσταση από τα πόδια μέχρι την κορυφή της κεφαλής, και στη συνέχεια την απόσταση από τον ένα μέσο δάκτυλο μέχρι τον άλλο όταν τα χέρια είναι πλήρως εκτεταμένα, βρίσκουμε ότι [οι δύο αποστάσεις] είναι ίσες. Έτσι οι δύο κάθετες, μεταξύ τους, γραμμές, που περικλείουν το σχήμα, σχηματίζουν ένα τετράγωνο.»

Αν και ο Βιτρούβιος δεν ανέφερε ποια δάχτυλα χεριών και ποδιών εφάπτονται με τον κύκλο ή το τετράγωνο, 1.500 χρόνια αργότερα, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι σχεδίασε το διάσημο έργο του Άνθρωπος του Βιτρούβιου, του οποίου τα δεύτερα δάχτυλα των ποδιών εφάπτονται στην περιφέρεια του κύκλου που τον περιγράφει. Μερικοί ιστορικοί της τέχνης πιστεύουν ότι ο Ντα Βίντσι το εμπνεύστηκε από την Χρυσή Τομή, άλλοι, πάλι, απέδειξαν ότι ενώ οι αριθμοί είναι πολύ κοντινοί, οι εξισώσεις δεν ταιριάζουν ακριβώς.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, ένας  αμερικανός ορθοπεδικός χειρουργός, ο Ντάντλεϊ Μόρτον, ονόμασε το φαινόμενο του δεύτερου μεγαλύτερου δακτύλου, «δάκτυλος του Μόρτον». Ο Μόρτον πίστευε ότι αυτό το δάκτυλο, που το ονόμασε και «Metatarsus atavicus», ήταν ένα αταβιστικό χαρακτηριστικό, που είχε υπάρξει σε πολύ μακρινούς προγόνους, παρόμοιο με την αχρωματοψία, την ανθρώπινη ουρά και την επανεμφάνιση καθολικού τριχώματος.

Το «δάκτυλο του Μόρτον», η ύπαρξη του οποίου δεν συνδέεται κατ’ ανάγκη με την ελληνική καταγωγή, εμφανίζεται στο 15% – 20% των ανθρώπων και μπορεί να προκαλέσει μια σειρά από ορθοπεδικά προβλήματα, όπως η εμφάνιση κάλων ή μια ενόχληση στο μπροστινό μέρος του πέλματος στη βάση του δεύτερου δαχτύλου.

Αν και το όνομά του αναφέρεται στο δεύτερο δάκτυλο του ποδιού, πιο ακριβές θα ήταν να ονομαστεί “πόδι του Μόρτον”, καθώς το πρόβλημα προκαλείται από το πρώτο μετατάρσιο οστό στο πόδι.

Ανεξάρτητα, πάντως από το όνομά του, οι άνθρωποι, που το διαθέτουν, μπορούν να βρουν τους αρχαίους «ομοίους» τους σε πολλά μουσεία του κόσμου, αφού το «ελληνικό πόδι» υπήρξε πρότυπο του εξιδανικευμένου ποδιού σε πολλές περιόδους της δυτικής τέχνης. Ίσως, μάλιστα, και εκείνοι στο παρελθόν να χρειαζόντουσαν διορθωτικά παπούτσια και ειδικά μαξιλαράκια ανάμεσα στα δάχτυλά τους για να τα ανακουφίζουν από την ενόχληση.

Πηγή: protagon.gr